Spanningsveld tussen monumentale waarden en duurzaamheid

Tekst naar aanleiding van een interview met Klaas Boeder. Hij werkt als adviseur instandhouding monumenten en hij heeft de syllabus herschreven voor de NRC-cursus Duurzaam restaureren voor vaklieden.

Spanningsveld

Er is een spanningsveld tussen de duurzaamheidstrend en monumentenzorg. De cultuurhistorische waarden kunnen behoorlijk onder spanning staan als een monument verduurzaamd wordt. Een monument wordt een monument door haar karakteristieken. Het kan zijn dat de buitenkant van een gebouw ervoor zorgt dat het label ‘monument’ wordt toegekend. In andere gevallen gaat het juist om een heel bijzonder interieur, zoals bij het Mauritshuis in Den Haag. In dat laatste geval is het haast onmogelijk om duurzaamheidsaanpassingen te maken die de monumentale waarden niet schaden. Bij het onderzoeken van dit spanningsveld staat de volgende vraag centraal: wat kan je wel en wat kan je niet aanpassen? Met aan de ene kant de duurzaamheidsmaatregelen en aan de andere kant de monumentale waarden, die beschreven en beschermd zijn.

Voorbeeld van een compromis. De waardevolle grafzerken zijn verplaatst naar een veel minder intensief gebruikte zijbeuk.

Keuzemogelijkheden

Het uiteindelijke doel is het verduurzamen van een gebouw om op die manier het energieverlies te beperken. Monumentale woningen, die in vroegere tijden gebouwd zijn, voldoen niet aan de wooneisen van nu. Vroeger werd er in de winter slechts één kamer verwarmd en bij de overige kamers gingen de gordijnen en luiken dicht ter isolatie. Het leven speelde zich af in deze ene kamer en dat is in de huidige tijd bijna niet voor te stellen. Het woongedrag is veranderd. Bovendien is er tijdens de bouw van deze oude panden, logischerwijs, geen rekening gehouden met de isolatie- en duurzaamheidswensen van nu. Dat was geen thema. Bij het verduurzamen van monumentale panden en woningen moet je continu keuzes maken die passen bij het specifieke project. Heb je te maken met monumentale raamkozijnen met oud glas uit de bouwtijd? Dan kun je kiezen voor kierdichting. Hiermee beperk je het energieverlies al behoorlijk zonder dat het glas moet worden vervangen. Ook hoeft een bijzondere kapconstructie uit de 15e-eeuw niet volledig geïsoleerd te worden als je de ruimte als opslag gebruikt. In dat specifieke geval kan je ervoor kiezen om alleen de zoldervloer te isoleren. Elke situatie is anders. Er moeten continu afwegingen worden gemaakt die behoren tot het unieke project waaraan gewerkt wordt.

Uitzonderingen bevestigen de regel

“Een monument kan bijna altijd op bepaalde punten worden verduurzaamd”, volgens Klaas Boeder. In zeldzame gevallen, zoals de Grote Kerk in Dordrecht, voegt het weinig toe om duurzaamheidsmaatregelen toe te passen. Deze immense kathedraal is, naast het beperkte gebruik, enorm in omvang. Dat betekent dat het isoleren en verwarmen van dit gebouw niet opweegt tegen de kosten en het werk. “Af en toe moet je accepteren dat je op energiegebied verlies lijdt”, zegt Klaas Boeder. In het Mauritshuis zouden er wel duurzaamheidsmaatregelen kunnen worden uitgevoerd (met bepaalde expertise), maar in vakjargon is dit monument bijna ‘onaanraakbaar’. Om zo’n monument, met haar originele karakteristieken, te behouden, moet energieverlies geaccepteerd worden. Bij deze monumenten wordt zorgvuldig de afweging gemaakt en wordt er bewust voor gekozen dat de monumentale waarden belangrijker zijn dan vergaande verduurzaming van de gebouwen. Deze twee monumenten zijn een uitzondering op de regel. Over het algemeen passen monumenten de ‘groene’ jassen van tegenwoordig, maar zijn ze wel kieskeurig over de uitwerkingen.

Vertrek in Huis Doorn met de originele inrichting zoals aangebracht door ex-keizer Wilhelm II.

Actualiseren NRC-cursussen

In de bouwsector vinden tal van ontwikkelingen plaats, die te maken hebben met duurzaamheid. De verbeterde isolatiematerialen en nieuwe technieken zorgen ervoor dat het werkveld niet stil staat. Om actuele lesstof aan te bieden, die aansluit bij de ontwikkelingen in de branche, worden NRC-cursussen en bijbehorende syllabi regelmatig herzien en herschreven. Dit gebeurde onder andere bij de cursussen: Duurzame monumentenzorg vernieuwd en Duurzaam restaureren voor vaklieden. Bij de laatstgenoemde cursus is het deel uitvoering, het daadwerkelijk isoleren, herschreven aan de hand van de verbeterde materialen en verder ontwikkelde technieken. Ook de introductie moest herschreven worden, hergebruik was enkele jaren geleden ook al van belang, maar nog niet in het belang van circulariteit.

Onderwerpen van de cursus voor vaklieden

Bij verduurzaming van monumenten gaat het om het aanbrengen van isolerende maatregelen in de gebouwschil. Dat moet op een goede en zorgvuldige manier gebeuren en dat is de taak van metselaars en timmerlui. Daarnaast is het, voor vaklieden, belangrijk dat je je van tevoren goed informeert over dampdicht en dampopen isoleren inclusief bijbehorende gevolgen. Aan de hand van casussen wordt tijdens de cursus met deze onderwerpen geoefend. Kun je beter aan de buitenkant van het dak isoleren of juist aan de binnenkant? Wat zijn de gevolgen van de betreffende keuze. Het denkproces en de afwegingen die worden gemaakt zijn een belangrijke factor om eventuele toekomstige problemen te vermijden. De manier van handelen die hierbij centraal staat, is:

1. Leren kijken, wat heb ik en hoe is de hout- of steenconstructie opgebouwd.
2. Op een rij zetten van de feiten.
3. Nadenken en een aanpak formuleren die recht doet aan de monumentale waarden.
4. Uitvoeren van het gekozen isolatie-concept met speciale aandacht voor maatvoering en aansluitingen.

Installatietechniek is ook een belangrijk onderdeel, maar dat wordt in bovengenoemde cursussen niet behandeld. Installatietechniek is een andere tak van sport, overigens vaak wel met onvoldoende aandacht voor monumentale waarden van het gebouw.

Het spanningsveld tussen monumentale waarden en duurzaamheid zal altijd blijven bestaan. Bovendien is elk monument uniek, dus vergt elk project een op maat gemaakte aanpak. Tijdens de NRC-cursussen leer je meer over de mogelijkheden en ga je aan de slag met de handelswijze, die past bij het verduurzamen van monumenten. Om dit spanningsveld te doorbreken en telkens opnieuw aan te vliegen, is een zekere dosis passie voor historische constructies van belang. “Liefde voor het vak en affiniteit met monumenten is eigenlijk de start”, aldus Klaas Boeder.

Zie jij het spanningsveld tussen monumenten en verduurzaming als een leuke uitdaging? Ga naar het cursusaanbod en schrijf je in voor een van de cursussen.